PECS là gì?
Phương pháp PECS (Picture Exchange Communication System) là hệ thống giao tiếp sử dụng tranh ảnh, được phát triển vào năm 1985 bởi Andrew Bondy và Lori Frost. Đây là một phương pháp hỗ trợ giao tiếp thay thế, đặc biệt hiệu quả cho trẻ chậm nói, trẻ rối loạn phổ tự kỷ (ASD), hoặc trẻ gặp khó khăn trong giao tiếp bằng lời nói.
PECS giúp trẻ chủ động giao tiếp bằng cách sử dụng tranh ảnh để biểu đạt nhu cầu, từ đó kích thích trẻ phát triển ngôn ngữ nói.
I. CÁC GIAI ĐOẠN CỦA PHƯƠNG PHÁP PECS
Phương pháp PECS gồm 6 giai đoạn, từ giao tiếp đơn giản bằng tranh ảnh đến việc hình thành câu hoàn chỉnh.
Giai đoạn 1: Trao đổi tranh ảnh
Mục tiêu: Dạy trẻ hiểu rằng giao tiếp là để đạt được điều mình muốn.
Cách thực hiện:
- Chuẩn bị một số tranh ảnh đại diện cho đồ vật hoặc hoạt động mà trẻ yêu thích (ví dụ: tranh quả táo nếu trẻ thích ăn táo).
- Khi trẻ muốn một thứ gì đó, trẻ sẽ đưa tranh ảnh cho người lớn để yêu cầu.
- Người lớn ngay lập tức phản hồi bằng cách đưa cho trẻ món đồ tương ứng.
- Không yêu cầu trẻ nói ở giai đoạn này, chỉ tập trung vào việc trẻ học cách trao đổi tranh ảnh để giao tiếp.
Ví dụ: Nếu trẻ muốn uống nước, trẻ sẽ đưa tranh ảnh có ly nước cho cha mẹ, và cha mẹ ngay lập tức đưa nước cho trẻ.
Giai đoạn 2: Tăng cường tính chủ động trong giao tiếp
Mục tiêu: Dạy trẻ tự tìm kiếm tranh ảnh và chủ động giao tiếp, thay vì chỉ phản ứng với sự giúp đỡ của người lớn.
Cách thực hiện:
- Đặt tranh ảnh ở một vị trí cách xa trẻ một chút để trẻ phải tìm kiếm và lấy tranh ảnh trước khi trao đổi.
- Khi trẻ lấy tranh ảnh và đưa cho người lớn, ngay lập tức thưởng cho trẻ bằng món đồ hoặc hành động mà trẻ yêu cầu.
- Dần dần, trẻ sẽ học cách tự mình tìm tranh ảnh để yêu cầu, thay vì chỉ chờ đợi sự hướng dẫn.
Ví dụ: Trẻ muốn ăn bánh, thay vì đặt tranh ngay trước mặt trẻ, bạn để tranh trên bàn. Trẻ cần tự đến lấy tranh và đưa cho bạn để nhận được bánh.
Giai đoạn 3: Phân biệt tranh ảnh
Mục tiêu: Dạy trẻ chọn tranh ảnh chính xác để thể hiện nhu cầu của mình.
Cách thực hiện:
- Đặt hai tranh ảnh khác nhau trước mặt trẻ (ví dụ: một tranh bánh, một tranh nước).
- Khi trẻ muốn một món đồ cụ thể, trẻ phải chọn đúng tranh ảnh tương ứng.
- Nếu trẻ chọn đúng, trẻ sẽ được thưởng ngay lập tức. Nếu trẻ chọn sai, nhẹ nhàng nhắc trẻ thử lại.
Ví dụ: Nếu trẻ muốn ăn bánh nhưng đưa tranh nước, người lớn có thể không phản hồi hoặc nhẹ nhàng hướng dẫn trẻ chọn lại tranh đúng.
Giai đoạn 4: Xây dựng câu đơn giản
Mục tiêu: Giúp trẻ bắt đầu sử dụng câu đơn giản để giao tiếp, thay vì chỉ dùng một tranh ảnh.
Cách thực hiện:
- Sử dụng một tấm bảng giao tiếp (communication board) với câu mẫu “Con muốn ___” (I want ___).
- Trẻ sẽ chọn tranh ảnh của món đồ mình muốn và đặt vào bảng câu mẫu.
- Người lớn chỉ đưa đồ khi trẻ hoàn thành câu.
Ví dụ:
- Trước đây, trẻ chỉ đưa tranh ảnh “nước”.
- Giờ đây, trẻ sẽ đặt tranh ảnh vào bảng câu mẫu để tạo thành: “Con muốn nước” (I want water).
- Người lớn sẽ đọc to câu đó và đưa nước cho trẻ.
Giai đoạn 5: Trả lời câu hỏi
Mục tiêu: Dạy trẻ phản hồi khi được hỏi thay vì chỉ chủ động yêu cầu.
Cách thực hiện:
- Người lớn hỏi: “Con muốn gì?” (What do you want?)
- Trẻ sẽ lấy tranh ảnh phù hợp và đặt vào bảng câu để trả lời.
- Người lớn khen ngợi và đáp ứng nhu cầu của trẻ.
Ví dụ: Khi hỏi “Con muốn gì?”, trẻ sẽ ghép câu “Con muốn kẹo” bằng tranh ảnh.
Giai đoạn 6: Mở rộng giao tiếp & giao tiếp tự phát
Mục tiêu: Khuyến khích trẻ mở rộng câu nói và sử dụng PECS trong giao tiếp hàng ngày.
Cách thực hiện:
- Bổ sung thêm tranh ảnh về tính từ, động từ, cảm xúc để trẻ diễn đạt đa dạng hơn.
- Dạy trẻ cách trả lời câu hỏi mở như “Con thấy thế nào?” (How do you feel?).
- Khuyến khích trẻ sử dụng PECS để miêu tả đồ vật, thể hiện cảm xúc, đặt câu hỏi.
Ví dụ: Trẻ không chỉ nói “Con muốn bánh”, mà có thể thêm “Con muốn bánh to” hoặc “Con buồn”.
II. LỢI ÍCH CỦA PHƯƠNG PHÁP PECS
Tăng khả năng giao tiếp chủ động: Trẻ học cách chủ động giao tiếp thay vì chờ đợi người khác.
Hỗ trợ phát triển ngôn ngữ nói: Nhiều trẻ sau khi sử dụng PECS một thời gian sẽ bắt đầu phát triển lời nói.
Giảm hành vi tiêu cực: Khi trẻ có công cụ giao tiếp, trẻ ít gặp khó khăn trong việc bày tỏ nhu cầu, từ đó giảm các hành vi la hét, cáu gắt.
Tăng khả năng tự lập: Trẻ có thể tự giao tiếp với nhiều người mà không cần người phiên dịch.
Dễ dàng sử dụng tại nhà và trường học: Bố mẹ, giáo viên và trẻ có thể sử dụng PECS hàng ngày để cải thiện giao tiếp.
III. AI NÊN SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP PECS?
Trẻ chậm nói hoặc không có ngôn ngữ nói.
Trẻ rối loạn phổ tự kỷ (ASD).
Trẻ gặp khó khăn về phát âm hoặc rối loạn ngôn ngữ.
Trẻ có hội chứng Down hoặc khuyết tật trí tuệ ảnh hưởng đến giao tiếp.
Trẻ có rối loạn phát triển ngôn ngữ.
- CÁCH KẾT HỢP PECS VỚI CÁC PHƯƠNG PHÁP KHÁC
Kết hợp với Floortime: Dùng PECS trong trò chơi để kích thích giao tiếp tự nhiên.
Kết hợp với Trị liệu ngôn ngữ: Chuyên gia sẽ hướng dẫn cách sử dụng PECS để kích thích lời nói.
Kết hợp với ABA (Phân tích hành vi ứng dụng): Dạy trẻ cách sử dụng PECS theo từng bước cụ thể để tăng hiệu quả.